خلیج نفتی فارس نگاهی به میراث صنعتی نفت در خلیج فارس به مناسبت؛ دهم اردیبهشت

خلیج یا شاخاب پارس، عمری به بلندای تاریخ در جنوب غرب آسیا دارد.این پهنه ی آبی، شاهد حوادث و رویدادهای تاریخی مهم بوده و خود این جغرافیای تاریخی و ژئوپولوتیک نیز در ادوار مختلف، موجب و بهانه ی اتفاقات تاریخی متعدد بوده است.نفت و گاز از دیرباز در خلیج فارس جایگاهی مهم و استراتژیک داشته است.نخست؛ به دلیل میادین نفتی و گازی موجود در این منطقه و دوم؛ مسیر بسیار مهم و حیاتی حمل و نقل و تزانزیت نفت و گاز از این پهنه ی دریایی و تاثیر شگرف آن بر بازار انرژی جهان.
دهم اردیبهشت، در ایران، روز ملی خلیج فارس نامگذاری شده.مناسبتی که خود گویای یک رویداد تاریخی مهم است.وقتی شاه عباس صفوی نیروهای پرتقالی را پس از یک قرن حضور و اشغال جنوب ایران، از جزیره هرمز و دریای پارس اخراج کرد، ایران تبدیل به قدرت بلامنازع منطقه شد، گواینکه بسیاری از کشورهای امروز شکل گرفته در حاشیه ی جنوبی دریایی پارس، در آن هنگام هنوز شکل نگرفته و وجود نداشتند و همچنان اقمار امپراتوری عثمانی محسوب می شدند.شنبه، سی ام آپریل سال۱۶۲۲میلادی، برابر با دهم اردیبهشت ماه سال۱۰۰۱خورشیدی، آخرین سربازان اشغالگر پرتقالی از جزیره ی هرمز خارج شدند و با رشادت امام قلی خان و سربازان جان برکف ایرانی، پرچم ایران بر این پهنه ی آبی سایه افکند.
در گزارشی که “شاردن” از نیرویی نظامی دوران صفویه می دهد، به کاربردهای نظامی نفت و قیر، حداقل در دو بخش اشاره شده است.نخست؛ در ساخت کشتی، قایق و بلم ها و استفاده از قیر در اندود کردن و ایزولاسیون و نشت بندی این ادوات و دیگر نفت اندازها و “نفاط” ها و پرتابه های آتش زایی که با استفاده از”نفت”ساخته می شدند.
وجود و استفاده از قیر و نفت و در مواردی نیز گاز، در منطقه ی خلیج فارس البته قدمتی باستانی و کهن داشت.هنگامی که به آثار برجای مانده از روزگار تمدن”ایلام”در مناطقی همچون لیان باستانی(بندر بوشهر کنونی) و گزارش هایی دیگر از شهرهایی همچون؛ شری هوم و میشیمروه و جزایر این پهنه ی آبی در دوران ایلام توجه می کنیم، میراث صنعتی کاربردهای نفت و قیر را شاهد هستیم.میراثی که در روزگار ماد و هخامنشی و سلوکی و اشکانی و ساسانی نیز ادامه داشته و به طور مشخص از روزگار هخامنشی در ساحل شمالی و همچنین جزایری همچون؛ قشم و خارک، شواهد حضور و زیست پارسیان را شاهد هستیم.به همین دلیل است که در گزارش های یونانی و از زبان مورخانی چون؛ هرودوت و گزنفون نیز به این پهنه ی آبی باستانی اشاره شده است.
از مهم ترین سرزمین های ساحل جنوبی خلیج فارس می توان به دیلمون، فیلکه(کویت) و محوطه هایی در عمان و امارات امروزین، اشاره کرد.با بررسی آثار این سرزمین ها مشخص می شود این سرزمین ها با یکدیگر و با ایران، از راه خلیج فارس ارتباط داشته اند.”دیلمون” که برخی باستان شناسان، محل آن را بحرین دانسته اند، در مدت زمان زیادی فرمانروایانی کاسی نژاد داشت.کاسی هایی که خود از کوهپایه های زاگرس ایران بودند و جغرافیای تاریخی شان، میراث دار بخش مهمی از رخنمون های طبیعی نفت و گاز و قیر در طول تاریخ و تا به امروز است.
بهره برداری صنعتی به معنای نوین آن از نفت و گاز، چنانچه می دانیم از ۱۹۰۸میلادی برابر با ۱۲۸۷خورشیدی و با اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران، برای نخستین بار در خاورمیانه و در قالب امتیازنامچه واگذار شده به ویلیام ناکس دارسی تحقق یافت.چند امتیازنامه قبلی به بارون جولیوس دو رویترز و آلبرت هوتز و اکتشاف در لیان و دالکی در ساحل خلیج فارس، نتیجه مقرون به صرفه اقتصادی نداشت، اما با احداث نخستین پالایشگاه نفت خاورمیانه در یکی از خورهای منتهی به خلیج فارس به نام”عبادان”، شاهد شکل گیری میراث صنعتی مدرن نفت و گاز بر کرانه ی منتهی به خلیج فارس بودیم.گو اینکه؛ اسکله های صادرات نفت در عبادان(آبادان) و معشور(ماهشهر)، و بعدتر در جزیره لاوان به مرور شاهد عبور و مرور نخستین نفتکش ها در خلیج فارس از مقصد ایران به بریتانیا و غرب شدند.
اکتشافات نفتی در جنوب خلیج فارس گرچه از روزگار امپراتوری عثمانی و بیشتر توسط همان کمپانی نفتی انگلیس و ایرانAIOC آغاز گردید، اما پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی و تقسیم سرزمین های تحت سیطره ترکان عثمانی، کشورهای جدیدی را بر حاشیه جنوبی خلیج فارس ایجاد نمود که پیشرفت تکنولوژی های حفاری نفت و امکان حفاری در اعماق پایین تر و همچنین حفاری در فلات قاره و دریا، آنها را به شیخ نشین های نفتی تبدیل و چهره ی خلیج نفتی فارس را کامل تر نمود.آنسوتر، عربستان نیز که از روزگار باستان، نیایشگاهی مهم را دارا بود و بواسطه آن تجارت بین قبیله ای را در وادی صحرا بصورت سالیانه داشت و پس از آن نیز در قالب ادیان ابراهیمی و نهایتا اسلام، مرجع معنوی مسلمین بود، با اکتشاف منابع عظیم نفت و گاز تبدیل به قطب اقتصادی مهمی در این زمینه گردید.مجموعه این اکتشاف و تولید نفت باعث گردید خلیج فارس بعنوان یگانه آبراهه ی دسترسی کشورهای پیرامونی به آب های آزاد و دیگر نقاط جهان، در آغاز بعنوان یک معبر استراتژیک نفتی شناخته شود.پس از مدتی فعالیت صادراتی از طریق لنگرگاه های آبادان و ماهشهر، جزیره خارک بعنوان مهمترین پایانه ی نفتی خاورمیانه فعالیت خود را آغاز نمود تا میراث دار بخش مهمی از تاریخ صنعت نفت باشد.
این جزیره که حدود ۳۵کیلومتر از ساحل گناوه فاصله دارد، حدود هشت کیلومتر طول و چهار کیلومتر عرض دارد.ارتفاع جزیره از سطح دریا، حدود سه متر است و به علت نزدیکی این جزیره به مناطق نفتخیز ایران، موقعیت خوب دریایی و عمق مناسب برای پهلوگیری نفتکش های عظیم، جزیره خارک مناسب ترین مکان برای صدور و بارگیری نفت خام تشخیص داده شد.پس از عقد قرارداد با کنسرسیوم نفت، در سال۱۳۳۷ نخستین اقدامات پروژه ی ساخت اسکله های بارگیری و مخازن ذخیره سازی نفت خام در جزیره آغاز گردید و اولین قطره نفت خام در سال۱۳۴۰ وارد این جزیره شد.جزیره خارک امروزه واجد بخش های مهمی از میراث صنعتی نفت است و همچنان مهم ترین پایانه نفتی ایران محسوب می شود.
با شناسایی منابع نفت و گاز در فلات قاره و بستر خلیج فارس، تولید و بهره برداری از نفت و گاز به اعماق آب های این منطقه نیز کشیده شد.میدان گازی مشترک بین کشورهای ایران و قطر، یکی از مهمترین میادین گازی جهان در این پهنه ی آبی است.این منبع گازی که در قطر با نام North field(فیلد شمالی) و در ایران با نام”پارس جنوبی” نامگذاری شده، یکی از بزرگترین منابع گازی جهان است که برروی خط مرزی مشترک ایران و قطر در خلیج فارس قرار دارد.مساحت این میدان، بنا به اعلام شرکت نفت و گاز پارس، از زیرمجموعه های شرکت ملی نفت ایران، ۹۷۰۰کیلومتر مربع است و بخش متعلق به ایران ۳۷۰۰کیلومتر مربع مساحت دارد.
اکتشاف این میدان در سمت قطر، در سال۱۹۷۱ با حفر اولین چاه اکتشافی صورت پذیرفت و از سال۱۹۸۲با نام میدان گنبد شمالی یا فیلد شمالیNorth field، تولید گاز با ظرفیت دوازده میلیون متر مکعب در روز، از آن آغاز شد.
تا سال۱۳۶۷ محدوده ی جغرافیایی این میدان در کنار مرز آبی ایران و قطر، بسته اعلام شده بود و ایران سهمی از آن نداشت!پس از پایان جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران و مطالعات توسعه ای صنعت نفت و برنامه ریزی بعمل آمده توسط ایران، طراحی عملیات لرزه نگاری در بخش شمالی این میدان و در آب های سرزمینی ایران از سال۱۳۶۷ با همکاری دانشگاه دلف هلند آغاز شد.طی سال های ۱۳۶۸و ۱۳۶۹ با همکاری یک شرکت لرزه نگاری دریایی هلندی، حدود هفده هزار کیلومتر، عملیات اکتشافی دریایی بصورت لرزه نگاری طولی انجام و در نتیجه با ارائه گزارش مورخ فوریه۱۹۹۵(اسفند۱۳۶۹)، وجود طاقدیس تا چهل کیلومتری شمال خط مرزی و در آب های ایران تایید شد.معنای این کشف این بود که میدان گازی مذکور بین ایران و قطر مشترک است.موضوعی که اعلام آن نخست از سوی کشور قطر با مخالفت مواجه شد، اما با جلسات مذاکره دیپلماتیک و توضیح و ارائه مستندات فنی پذیرفته شد.در فاصله سال۱۳۷۰ تا امروز تلاش های زیاد و البته پر فراز و فرودی از سوی ایران برای بهره برداری از میدان گازی پارس جنوبی بعمل آمده و ادامه دارد.
منابع گازی خلیج فارس، تنها محدود به این میدان عظیم نیست.در آب های سرزمینی ایران میادین گازی دیگری همچون؛ پارس شمالی و میادین گازی گلشن و فردوسی نیز شناسایی شده اند.
علاوه بر ایران، هفت کشور تولیدکننده عمده ی نفت جهان؛ عراق، کویت، عربستان، بحرین، قطر، امارات، عمان نیز در حاشیه خلیج فارس قرار دارند.بر همین اساس، خلیج فارس به قطب انرژی جهان معروف شده است و فعالیت‌ های اکتشاف و تولید نفت و گاز در آن از اهمیتی چشم گیر برخوردار است.میراث صنعتی نفت و گاز در خلیج فارس، گویای این نکته مهم است که این پهنه ی آبی مهم و استراتژیک، تا مدت های طولانی مرکز توجه جهانیان برای تامین انرژی خواهد بود.
فعالیت اقتصادی، مستلزم وجود صلح و ثبات است و پهنه ی آبی خلیج فارس و تنگه ژئوپلتیک هرمز با صلح و ثبات می تواند از میراث ارزشمند صنعتی خود در حوزه ی انرژی حفاظت و به جهان خدمت کند.

نویسنده: فرشید خدادادیان